Ảnh: Nguyễn Hưng

1. Vị trí địa lý
Cô Tô là một huyện đảo tiền tiêu, nằm phía Đông Bắc của tỉnh Quảng Ninh, gồm 50 đảo lớn nhỏ. Cô Tô có tên gọi cổ là Chàng Sơn tức Núi Chàng, có sách cổ gọi là Cầu Đầu tức là nơi có nhiều núi chụm lại giữa biển. Cô Tô ở toạ độ từ 20o10’đến 21o15’ vĩ độ bắc và từ 107o35’ đến 108o20’ kinh độ đông cách đất liền 60 hải lý. Lúc đầu Cô Tô là nơi trú ngụ tạm thời của cư dân vùng biển Đông Bắc Việt Nam, do thường xuyên bị bọn cướp biển hoành hành nên chưa có cư dân sinh sống. Về sau, một nhóm cư dân Trung Quốc đã dẹp được hải tặc và xin định cư trên đảo. Năm 1832, Nguyễn Công Trứ với cương vị Tổng Đốc Hải An đã đề nghị với triều đình cho thành lập làng xã, cắt cử người cai quản. Làng đầu tiên ở đây được Nguyễn Công Trứ đặt là làng Hướng Hoá. Ít lâu sau, nhà Nguyễn cho thu thuế và lập đồn Hướng Hoá canh phòng giặc biển. Nhờ được tổ chức và cai quản tốt, nên số cư dân đến đây sinh sống đông dần lên.
Thời Pháp thuộc, Cô Tô là một tổng có năm xã (Đông giáp, Nam giáp, Tây giáp, Bắc giáp, Trung giáp) thuộc châu Hà Cối, phủ Hải Đông, tỉnh Hải Ninh. Đầu năm 1954, Cô Tô thuộc huyện Móng Cái, sau đó là hai xã đặc biệt trực thuộc tỉnh. Từ 1964, hai xã đã được sát nhập vào huyện Cẩm Phả. Năm 1994, huyện Cẩm Phả đổi thành huyện Vân Đồn, đồng thời tách quần đảo Cô Tô thành lập huyện Cô Tô (theo Nghị định số 28/CP ngày 23/3/1994 của Chính phủ).
Cô Tô là một huyện đặc biệt của tỉnh Quảng Ninh: bao gồm những hòn đảo chơi vơi ngoài tuyến khơi xa bờ nhất, huyện trẻ nhất (mới thành lập), diện tích nhỏ nhất, dân số ít nhất, nhưng lại giữ vị trí tiền đồn hết sức quan trọng trước vùng biển đông bắc của Tổ Quốc, có tiềm năng kinh tế đa dạng, từng chịu những biến động quyết liệt nơi đầu sóng ngọn gió và hiện đang phát triển nhanh về kinh tế, xã hội.
Cô Tô giáp vùng biển Vĩnh Thực TP Móng Cái và vùng biển Cái Chiên huỵên Hải Hà; phía tây giáp vùng biển Vân Hải (Minh Châu - Quan Lạn) huyện Vân Đồn; phía nam giáp vùng biển Bạch Long Vĩ thuộc thành phố Hải Phòng; phía đông giáp hải phận quốc tế và xa hơn là vùng biển đảo Hải Nam, Trung quốc.
2- Diện tích, địa hình và dân số
Cô Tô có diện tích đất tự nhiên là 47,3km2.
Cô Tô có địa hình đồi núi. Đỉnh Cáp Cháu trên đảo Thanh Lân cao 210m, đỉnh Đài khí tượng trên đảo Cô Tô Lớn cao 160m. Phần giữa các đảo đều cao, vây quanh là những đồi núi thấp và những cánh đồng hẹp, ven đảo có những bãi cát, bãi đá và vịnh nhỏ. Đất đai chủ yếu là đất phelarit trên sa thạch. Đất rừng rộng 2.200ha .Đất có khả năng nông nghiệp (771ha) chiếm 20% diện tích đất tự nhiên, trong đó một nửa có khả năng cấy lúa, trồng màu, già nửa có khả năng chăn thả đại gia súc và trồng cây ăn quả.
Huyện đảo Cô Tô có 1.500 hộ dân, với gần 6.000 nhân khẩu.
3- Các đơn vị hành chính
- Bao gồm thị trấn Cô Tô và 2 xã Thanh Lân, Đồng Tiến.
4- Khí hậu:
Cô Tô có khí hậu nhiệt đới gió mùa, nhiệt độ không khí bình quân 22,5oC (cao nhất 36,2oC vào tháng 6- năm 1976, thấp nhất 4,4oC vào tháng 1-1972) Độ ẩm bình quân 83,6%, lượng mưa bình quân 1664mm/năm, lượng bốc hơi 30,7mm/tháng, tổng số giờ nắng trong năm là 18.306h, số ngày có sương mù bình quân 34 ngày/năm. Gió đông bắc thịnh hành từ tháng 9 đến tháng tư năm sau. Gió đông thịnh hành từ tháng 5 đến tháng 8. Gió nam chiếm ưu thế vào tháng 7. Từ tháng 7 đến tháng 9 thường có 2-3 cơn bão và áp thấp nhiệt đới, tốc độ gió lớn nhất đến 144km/h. Nước biển có nhiệt độ bình quân 27o, thấp nhất là 23o và có độ mặn cao (3,8%).